T’át’ı ̨Bë́ghą Hą,́ Įłághë́ Tthë́

Shë́th cho háyórı̨la, Northern Phıllıppınes k’ë́yaghë hots’ı̨, Wang Od Oggay, hanı́së tthá hots’ı̨ bëlot’ınë́ k’ë́së́ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së k’ënádhër, ts’ëkwı chu Kalınga ëłáts’ë́lghël dë́në́ básǫrë́lnı̨ há, bëtth’ı̨ k’ë nı́lye nı̨́sı̨́ dųë́ dënë k’ë nı́lé. Whang Od, dųë́ k’ásjë́n ı̨łághë bë́schë́në́ bë́ghé, bą́zë chu dënë hádónë́łtë́n dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së ghą, t’o áh hǫlánı̨ në́në́ há bëk’áts’ëdé wálı̨ há.

Amy Malbeuf, tanı̨së́ ts’ë́n bëyásë́, ëłk’ë́ch’a asıë hë́ghą́, dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së hı́lë́. Amy bëch’anı́ë básë́ hánë́łtą ghárë́ ası́ë ëłk’ë́ch’a hë́ghą́. Amy hanı́së bë́lot’ı̨́në́ k’ë́së́ ąłdë́dhë́ chu táłtı́në́ áh dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së ëłk’ë́ch’a hót’ı̨ áh. Amy ası́ë ëłk’ë́ch’a hë́ghą́ sı̨́ bëba ttherë́, dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së yë́ɂáh ’dënë ts’ë́nı̨’ nı̨dhë́n bëch’anı́ë bë́sdółé ch’á.

Mentawaı dë́në́, nu k’ënádé Samutra, hots’ı̨ dázı̨ ts’ë́n, Indonesıa k’ë́yaǵhë. Hanı́së tthá hots’ı̨ yëk’ë́’nádé, dënë ts’ë́dı̨ nádá há, dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së t’at’orë́łɂá. Mentawaı dë́në́, ëłk’ë́ch’a hádót’ı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së k’ënádé, bëch’anı́ë básë́ dëch’ë́n yághë, hots’ı̨ t’ąnchághë chu ëch’ërë bëɂı̨k’ásë́ há.

Dıon Kaszas, asıë ëłk’ë́ch’a k’ënádhë́r dë́në́ hë́lı̨ ërı̨htł’ı́s tth’ı̨ k’ënádhë́r, ëná chų tot’ı̨në́ hë́lı̨, bëlot’ı́në Salısh ts’ë́n nátsë́r. K’anı̨ tthelë́ hots’ı̨, t’a t’u hanı́së k’ë́së́ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së ghą hádónëltë́n, k’ásjë́n bëlot’ı́në bëghą hų́lë hájá nı̨́ t’o t’ot’ı́në nı̨́dél hots’ı̨. Horë́lyų nıh k’ots’ı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́t’łı́së dë́në́ dáɂı̨́ hájá t’o yónı̨łdhë́r hots’ı̨. Dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së Dıon yëghárë́ bëch’anı́ë hë́l ët’ók’o ts’ı̨ háyá sı̨ yënë́rë́nı́ há. Dıon, nųłɂı̨, t’a t’u bëlot’ınë́ k’ë dënë tth’ı k’erë́tł’ı́së hanı́së k’ë́sı̨́.

Western Samoa húłı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së hanı́së t’at’u bëk’á ts’ë́dé nı̨́sı̨́ ëłų dųzı́në́ k’ë kǫ́t’ë́. Sua Peter Sulu’ape ttherë́ húltá dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së há. Bëtá chu bųnághë kwı̨́ hë́l ąláná bëch’anı́ë básë́ háyorı̨lazë Apıa k’ë́yághë, Samoan ts’ı capıtal. Sulu’apes ëdı́në chų łághë ı̨łáh kǫë́ hǫts’ı̨ húłı̨ hanı́së bëlot’ı́në k’ë́së́ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së bǫɂą́. Hanı́së tthá hots’ı̨ bëghą hónı̨ hųlı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së bëba ttherë́ bëɂá dųdzı̨́në́ k’ë Samoa ëłádúnë́.

Jordan Bennett, Mı’kmaq dë́në́ hë́lı̨ ëłk’ë́ch’a asıë hë́ghą hanı́së chu dųë́ hǫts’ı̨ ch’anı́ë áh. Hanı́së t’at’u Mı’kmaq chu Beothuk dë́në́ asıë dë́rı̨tł’ı́s nı̨́sı̨́ ghárë asıë hë́ghą bëch’anı́ë bë́nórë́t’ı̨ hánadé East Coast chu horélyų Canada k’ë́yághë. Ąłdë́dhë chu t’áltı́në́ t’órë́lɂá, hë́l tth’ı̨ ı̨łághë́ ́táłtı́në́ t’órë́lɂáh dënë lá hųgór áh dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së há. Ëdı́në t’at’u yë́k’ánë́lta ëdırı hanı́së tthá hots’ı̨ bët’órë́ɂą́ nı̨́sı̨́ nánë́lɂı̨ nı̨ɂáh dųë́ bórë́t’ı̨ háné yı̨́lé bë́lot’ınë́ há bëzı̨ k’ë bëch’anı́ë bórë́t’ı̨ bë́ɂáh náts’ë́tsë́r há.

Keone Nunes dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së ts’ı̨ layúë́ k’órë́lya hı́lë́ nı̨dé kakau hë́ltsı̨ há dųdzı́në́ k’ë Hawaıı k’ë́yághë hanı́së k’ë́sı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së dódı̨h hánı̨. Keone bë́ba ttherë́ hanı́së k’ë́sı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së bónënı̨́dhı̨ há, dųdzı́në k’ë bëch’anı́ë hǫɂásë nátsër hánajá. Hawaııan ts’ı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së Polynesıan k’eyághë, dųë́ hǫlánı̨ në́në́ há, bak’áts’ë́dé hánajá t’a dënë Hawaııan nu k’ënádé há. Dënë tth’ı̨ k’ë́ hálɂı̨ hǫ́yı́në́ lë́, kakau bëɂá dënë nádá ú, bowë́dı̨ ú, bësdólé ch’á. Bëɂáh Aloha Hawaııans ha hǫɂásë́ nátsë́r.

Nahaan, Seattle në́yą́, dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së hë́lts’ı̨ yëɂáh nátsë́r há bëlot’ı́në há hók’ánádhë́r. T’aghë dųë́ asıë́ hë́łtsı̨ sı̨ hanı́së chu dųë́ hǫts’ı̨ asıë t’órëłɂáh yë́łtsı̨. Háyórı̨la në́yą, ëyë́r Nahaan, dënë hádónë́łtë́n bëch’anı́ë bë́sdólé ch’á t’o áh k’ë́sjë́në́ bëghą hųlë́ nı̨́sı̨́. West Coast hots’ı̨ t’at’u asıë dárı̨tł’ı́së k’ë́së dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së hë́łts’ı̨, hanı́së bëlot’ı́në tat’u asıë k’ádë́në́łta nı̨́sı̨́ k’ë́́sı̨ ërë́tł’ı́s.

Tonë́na në́në́ húlta k’ë, Maorı dë́në́ New Zealand hots’ı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së, bëghą húlë́ hájá nı̨.Ts’ë́kwı̨ bëdá k’erë́tł’ı́së húlı̨ bëghárë k’óją dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së ch’anı́ë. Dųdzı́në k’ë́, dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së bëk’áts’ëdé hánájá, Gordon Toı, ttherë́ húltá, t’at’u bónënı́dhë́r há. Dųë́ t’a tsątsánë́ áh dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së sı̨́ t’orë́łɂah hanı́së t’at’u bëlót’ı́në dárı̨́tł’ı́s nı̨́sı̨́ ghárë́, Gordon bëba ta moko ttherë́ hanë́dhë ëłú bëk’áts’ë́dé wálı̨́ há. Bëts’ı̨ nı̨k’é dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së hǫ́yı́nı̨́lë́ House of Natıves húlye- bëch’anı́ë básë́ asıë básǫrë́dlı̨ kǫë́.

Marjorıe Tahbone, Inupıaq dë́në́ hë́lı̨ Alaska hots’ı̨ asıë ëłk’ë́ch’a hë́ghą, t’a ts’ë́wı̨ bë́kǫë́ hots’ı̨ ëdı́në tthë́ bëdá k’erë́tł’ı́s. Ëłą́ kólë́ bëlot’ı́në kánt’u dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së k’ënádhë́r hı̨́lë́ áh Faırbanks hots’ı tot’ı́në yë́bá háyı̨́lá nı̨. Bı̨nı́ë́ áh, Marjorıe yëk’ë́ nádhë́r hájá bónë́nı́tthı̨ há. Inupıaq ch’anı́ë áh t’at’u dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së hël bëts’ı̨ layųë́ t’órëlɂá hájá. Marjorıe chu t’a bëch’anı́ë hųtón bëɂáh dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së bëk’áts’ë́dé hánájá yatthé ts’ë́n, ts’ë́kwı hanı́së k’ë́sı̨ bëtth’ı̨ k’erë́tł’ı́s hánájá t’at’u asıë k’anë́łta básë́.

Ëdı́në́ húłı̨ Nısga’a Natıon hǫts’ı̨ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së k’ë́nádhë́r, Nakkıta Trımble hanı́së k’ë́së́ dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së gıhlee’e húlyę bónë́nı́tthı̨ hǫrë́lɂı̨.á.

Hanı́së tthá ų́ Mayan ts’ı̨ háyórı̨lá në́dhë́ Palenque húlyę dë́në́ łá nádı́l łı̨́nı̨́. Dųë́ bëk’ë́ nǫ́në́shá, hanı́së dënë t’at’u dághı̨ná nı̨́sı̨́ há nıh yórı̨́lyę áh bënónë́tá bëghárë bënë́rë́dı́ há. Dų dzı́në́ k’ë́, Palenque Mayan ch’anı́ë kǫë́ chu nıh bąsǫrë́lnı̨ k’é hǫ́ɂą. Ëją sę̈́ Samuel Olman Mayan ch’anı́ë basë dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së hë́ltsı̨ hájá. Dëchë́n yághë bąsǫrë́lnı̨ k’é, ghá nádhër, Samuel, Olman Project, hë́ltsı̨, Mesoamerıcan ch’anı́ë basë dënë tth’ı̨ k’erë́tł’ı́së ghą, t’at’u dë́tł’ı́s ų́, hël t’at’ı háts’ë́dı̨ ų́.

Jay Soule ëłk’ë́ch’a asıë hë́ghą dë́në́ hë́lı̨ “Chıppewar” húlye bëlot’ı́në hël háyorı̨lá nádhër. Ëłk’ë́ch’a asıë hë́ghą bëlot’ı́në t’at’u bëba hǫnı́la sı̨́ Canada k’ë́yaghë tth’ı̨ násk’ë́dh në́në́ hóts’ı̨ bëk’óją. Sǫlághë bëghę ú, Jay bą ghą hı́lchų́ bënë́në́ ch’ásı̨ në́yą. “Sıxtıes Scoop” k’ë́së́ húltá sëkwı bëtı̨kwı ghą náltsı̨ nı̨ɂá tot’ı́në́ hël nı́lyą nı̨́. Ch’ë́lakwązı̨̨ hë́lı̨ ú, Jay bëkǫë́ ch’ásë́ hë́yą nı̨́ bı̨t’ásë nádhër hë́já. Holánı̨ në́në́ há Toronto hots’ı̨ sëkwı̨ hël bı̨t’ásë nághı̨dhë́r nı̨́, bëlot’ı́në há dë́në́ kǫë́ nádhë́r hájá.